De verzameling op deze site
omvat ongeveer 650 kerken.

Het leeuwendeel van de foto's van
de kerken en vanen is gemaakt door
Pim Brascamp, beheerder van de site. De overige foto's zijn
gemaakt door Theo Last (6), Weiko Piebes (10), Theo Quicken (45),
Frans Sellies (7) en nog een aantal andere contribuanten.

Zie ook Van Dieren's windwijzers, Windwijzers van Oof Oud, Unique
Weathervanes en DavidesWorld/weathervanes.

Bovendien: Vlaamse kerk wil af van Waalse haan op de toren.

 Windvanen in Nederland

Op katholieke kerken in Nederland staat over het algemeen een kruis. Op de kerk van protestantse gezindten staat meestal een windvaan met daaronder een kruis. Die windvaan stelt meestal een haan voor, een windhaan dus, of weerhaan. Deze site gaat over windvanen die geen haan voorstellen. In december 2023 stond in De Boerhoorn een verhaal van Ingrid van der Velde over de heidense oorsprong van allerlei windvanen.

e-mail


kerken alfabetisch op plaats.
types windvanen.
verspreidingskaarten adelaars, engelen met bazuin, wandelende hanen, hennen, leeuwen, paarden, vissen, zeilschepen en zwanen.


In de provincie Groningen en in de provincie Friesland
zijn zoveel kerken met interessante windvanen dat die ook ondergebracht zijn op aparte kaarten.

In de zomer van 2011 publiceerde Reformatorisch Dagblad een serie over bijzondere windvanen, voorafgegaan door een interview met Pim Brascamp, de beheerder van deze website.
Wim Pijbes, oud-directeur van het Rijksmuseum, publiceerde op 23 mei 2020 in NRC over windvanen, deels op basis van deze website.
Naar aanleiding van het zoeken naar de vis van de voormalige Ichthuskerk in Axel verscheen er 6 februari 2021 een interview over de vaantjes in de PZC.























































Ds Doeke Lands mijmeringen archief (voormalige internetsite)

Maandag, 18 Maart, 2002    De Haan

Op heel veel kerktorens staat een haan.
Een windvaan, maar een windvaan die wil herinneren aan dat verhaal uit de Bijbel over Petrus.
Een haan met een boodschap.
Petrus hij nam heel nadrukkelijk afstand van Jezus, die hem tevoren had gewaarschuwd: 'Eer de haan tweemaal gekraaid heeft, zult gij mij driemaal verloochenen.'(Markus 14:72)
Dit kan er dus gebeuren met ons, volgers van Jezus, leerlingen, ondanks onze eigen zekerheid en onze eigen geloofsovertuigingen. (Zie ook mijn vorige mijmering).
Maar de haan geeft ook aan, dat er een nieuwe dag aanbreekt en dat het tijd is om op te staan.
Ik denk, dat met name deze gedachte meegespeeld heeft bij het plaatsen van een haan als windvaan op de toren van de kerk. In dat kerkgebouw wordt toch immers verkondigd, dat een nieuwe dag is aangebroken en dat het tijd is om op te staan! Bovendien zijn de meeste bijeenkomsten in dat kerkgebouw niet op de zondag, de eerste dag van de week, de opstandingsdag!
Opvallend en veel betekenend voor mij is in het Bijbelse verhaal over die haan en Petrus ook, dat de evangelist Lukas vertelt, dat Jezus zich omdraaide en Petrus aankeek na zijn verloochening, bijna op het zelfde moment als die haan kraaide. (Lukas 22:61) Jezus verloochent Petrus, ons niet!
Een geweldig teken: een nieuwe dag ondanks alles!
Het is waar en daarom opstaan, mensen!
Het is bijna Pasen!





























Adelaar
Groningen Nieuwe Kerk, Heveskes, Groningen, Kiel-Windeweer, Middelbert, Midwolda, Noorddijk, Oude Pekela, Oostwold, Stedum St Bartholomeuskerk, Winsum, Zwolle St Michaelskerk
Centaur
 Bergen
Cirkel met pijl
Davidsster
Dorpswapen
Draak
Duif
Eenhoorn
Engel met bazuin
Fuut
Gemeentewapen
Griffioen
Haan
Haas
Helm
Hen
Hert
Hinde
Hond
Hoorn
Initialen
Jaartal
Jacobsschelp
Kerk
Klompen
Koe
Lam
Leeuw
Neptunus
Ooievaar
Paard
Paard met ruiter Heelsum, Hellum, Leerdam, Lutkewierum, Morra, Oosterbierum, Oosterzee, Uitwierde
Paard en vis of zeepaard(je)
 Ens, Makkum, Niezijl, Termunten, Warffum, Winkel
Paradijsvogel
Pauw
Phoenix
 Oostwold, Wouw
Pijl
Raket
Schild
Sint Jan
Sint Joris en de draak
 Bredevoort, Erichem, Oosterbierum, Terborg
Sint Maarten
Sint Michaël en de draak
 Sint Michelsgestel RK, Zwolle
Soldaten
St Jakob met een staf
Stadswapen Amsterdam Oude Kerk, Buren, Den Haag, Deventer, Dokkum, Franeker, IJlst, Kampen Broederkerk, Kielwindeweer, Leeuwarden Grote Kerk, Leeuwarden Oldenhove, Middelbert, Reitsum, Sappemeer, Oegstgeest, Sneek, Vollenhove, Winsum, Workum
Ster Gouda, Lemiers, Roden
Triton
Vaan
Aalsum, Aardenburg doopsgezind, Amersfoort OLV, Amsterdam Engelse Hervormde Kerk, Amsterdam Sint Olofskapel, Asperen Gereformeerd, Asperen Nederlands Hervormd, Assen, Baijum, Balk, Beers, Berkhout, Berlikum, Blessum, Blija, Boornbergum, Borgsweer, Bolsward doopsgezind, Bolsward Martinikerk, Breede, Coevorden, Coevorden synagoge, Delft, Den Haag, Diever, Dokkum, Dokkum doopsgezind, Doorn, Dordrecht Luthers, Dronrijp, Dronten, Echteld, Ede, Eijsden, Elburg, Engwierum, Enumatil Geref Vrijgemaakt, Folsgare, Gaast, Gasselternijveen, Geervliet, Gellicum, Godlinze Pancratiuskerk, Groningen voormalige Oosterkerk, Hantumhuizen, Harkstede, 's-Heer Abtskerke, Heerenveen, Heeswijk-Dinther, Heiligerlee, Hilversum, Holwerd, Holwerd Doopsgezind, Holwerd Gereformeerd, Hornhuizen, Houwerzijl, Huis ter Heide, Hijum, Itens, Joure Jouster Toer, Jukwerd, Kampen Bovenkerk, Kommerzijl, Kraggenburg, Leerdam, Lekkerkerk, Lisse Oud Gereformeerd, Lisse Hervormd, Loenen, Maastricht, Mantgum, Marsum, Middelburg Gasthuiskerk, Middelstum, Middelstum Vermaning, Morra, Naarden, Neerbosch, Niawier, Niehove, Niekerk, Nieuwer ter AA, Nieuwpoort, Noordbergum, Oldeboorn doopsgezind, Oldelamer, Oldetrijne, Oosterbeek Bernulphuskerk, Oosterlittens, Oosternijkerk, Oud-Avereest, Oudewater, Poppingawier, Ravenstein, Renkum, Rolde, Roderwolde, Saaksumhuizen, Sappemeer, Scharnegoutum, Scherpenzeel, Schiermonnikoog, Schildwolde, Schoonhoven Oud Katholiek, Sint Michelsgestel NH, Smilde, Sprang-Capelle, Stadskanaal Gereformeerd, Stadskanaal Hervormd, Stiens, Tegelen, Ten Boer, Ternaard doopsgezind, Tienhoven, Tolbert, Uithuizen Doopsgezind, Utrecht Evangelie Gemeente, Veenhuizen, Vlagtwedde, Vught, Wanswerd, Warffum Gereformeerd, Warns, Welsrijp, Westernijkerk, Wetsens, Wier, Winschoten, Workum Gereformeerde Kerk, Zetten, Zevenhuizen, Zuidlaren, Zwolle Plantagekerk
Vaan met embleem van de Stichting Alde Fryske Tsjerken + jaartal
 Boksum, Britswerd, Genum, Hijum, Jubbega-Schurega, Raard, Zweins
Vaan met wapen
Vis(sen)
Vrijheidsmaagd
Walvis
Wapen-Alberda
Wapen-Lychlama à Nyeholt
 Olterterp
Wapen-Ripperda
Wulp
Zandloper
Zeemeerman/min
Zeemonster
Zeepaard(je) of paard met vis
Zeilschip
Zon
Zwaan
































Opschrift op het orgel van Garnwerd
foto: Herm Jan Brascamp, november 2008
Op een aantal Groningse kerken staat een leeuw die verwijst naar de familie Lewe. Volgens de catalogus bij de tentoonstelling 'Haantje de Hoogste' over windvanen in Groningen in het Veenkoloniaal Museum in Veendam staat de leeuw symbool voor het geslacht Lewe. De familie Lewe stamt vermoedelijk uit Drenthe, waar de naam Lewe voorkomt in een viertal oorkonden over het klooster Dikninge in Ruinen tussen 1206 en 1217. In Groningen duikt de familienaam voor het eerst op in 1264 waar Gerhardus Lewe als burgemeester genoemd wordt. In de loop der eeuwen ging de familie Lewe behoren tot één van de belangrijkste Groninger geslachten. Zo bezat deze familie rond 1700 negen borgen waaronder Ewsum (in Middelstum), Farnsum en Aduard.
In het boekje "Kerken met een leeuw in de Gemeente Ulrum" (J.W. Zonderman, Ulrum, mei 1983) wordt vermeld dat vanaf 1520 Lewes woonden op de borg Asinga. De verschillende generaties hadden een sterke betrokkenheid bij de kerken in Ulrum. Zo laat Anna, weduwe van Johan Lewe (die van 1590-1594 burgemeester was van Groningen) een klok gieten voor de kerk in Vierhuizen en zorgde zoon Evert Lewe (getrouwd 1618 met Anna Coenders) voor de restauratie van de kerk te Niekerk. Anna is erfdochter van Ewsum (te Middelstum). Abel Coenders Lewe (zoon van Evert en Anna) laat samen met zijn echtgenoot in 1678 een graftombe maken in de kerk van Ulrum.
Volgens A. Pathuis (Groninger gedenkwaardigheden; Teksten, wapens en huismerken van 1298-1814, Van Gorcum Assen/Amsterdam 1977) verwijzen de leeuwen van Kantens, Middelstum, Noordwolde, Stitswerd en Garnwerd naar het geslacht Lewe. De leeuw van Lettelbert verwijst naar het wapen van de familie Von Inn- und Kniphausen. De leeuw van Noordwijk verwijst naar beide geslachten en die van Vierhuizen, Niekerk (de Marne) en Ulrum naar of de één, of de ander.




















Uit het Gronings.
Oorspronkelijke tekst: Harmjan van Steenwijk, Drentse Courant/Groninger Dagblad 28/04/99

Waarom er paarden op kerktorens staan.

Je hebt paarden als windwijzer op de Martinitoren, in Zuidlaren, Noordlaren, Peize, Gieten en op het koor van de kerk in Eelde. Daar staat op de toren wel een haantje. Met die paarden op de kerktorens, tot de Martini toe, is wat loos..

Het is begonnen in de tijd toen de christelijke kerken bijna allemaal windhanen op de torens zetten. Zo vanaf de 9de eeuw, nog sterker vanaf de elfde eeuw. Door de uitbreiding van kerken, kapellen en kloosters ging het heel hard met de groei van de torenhaan. Samen met kruis en de gouden bol op de toren waren die drie het symbool van de christelijke leer en ze staken overal boven uit. Daar was de duivel niet blij mee. Het ging hem te snel. Zo langzamerhand was hij zijn heidenen kwijt geraakt doordat het christendom groeide. De macht van de duivel werd behoorlijk minder.

Officiële duivelsuitbanners van de kerk trokken rond gingen het werk van de duivel te lijf. Ze joegen hem bij de mensen weg. De kerk met de christelijke haan als symbool gaf aan dat het met het werk van de duivel gedaan was. Hij was er uitgeschopt. Dat meende men in elk geval.

Maar de duivel laat zich niet wegsturen. Hij kruipt even weg, even uit het zicht, maar hij verdwijnt nooit. Op een zeker moment, veel later, dook de duivel weer op. Hij verscheen in de gedaante van een oude kerel, een paardenkoopman in een lange zwarte jas, die de boerderijen langs ging om oud vee te kopen. Deze zwarte kerel trok rond en overnachtte in herbergen. Hij luisterde wat het volk zei. Hij keek uit naar het inhalige volk en naar afvallig kerkvolk, maar vooral naar geld bij boeren en burgers.

De duivel was op zoek naar een prooi. Op een zekere dag in de winter zat hij met een glas foezel [een goedkoop soort jenever] in een herberg ergens aan de grens van Groningen en Drenthe. Een oerstomme, maar rijke jonge boer had het grootste woord. Over dikbetaalde kerkbanken van zijn familie zodat ze vooraan in de kerk konden zitten. Over het goudbeslag op de bijbel en het gewicht van de gouden sieraden en andere snuisterijen van zijn vrouw. En als de oudelui overleden dan kwam er nog veel meer los. “Moet je maar eens kijken als het eenmaal zover is”, lalde hij. De duivel schoof naast hem en fluisterde: “Ik kan je helpen om eerder rijk te worden. Het is eigenlijk heel simpel”. “Wat wil je dan”, bromde de boer terug. “Een weddenschap: paardrijden”, antwoordde de man in de zwarte jas. Beiden trokken zich terug in een donkere hoek van de gelagkamer en smoesden wat.

De volgende zondag zag het kerkvolk dat de kerkdeuren wijd open stonden. In de verte kwamen opeens twee kerels te paard aan rennen. De een was de domme, jonge boer; de andere was de kerel in de zwarte jas. De boer lag voorop. Hij wilde ook als eerste op het paard bij het altaar zijn, want daar won hij een hoop geld mee. Achter hem hoorde hij het gesnuif van het andere paard dat wel vleugels kon hebben gekregen! In een flits galoppeerde de duivel hem voorbij, rechtuit de kerk in. De boerenjongen schrok. trok scheef en liep zich te pletter tegen de kerkmuur. Het paard sloeg over de kop en brak zijn nek. De man in de zwarte jas sprong met paard en al op het altaar en vloog toen de trap op, de toren in. Hij liet een rookspoor en de geur van zwavel achter. Hij kwam er bovenuit, op het topje, waar hij de torenhaan wegschopte. Toen zette hij zich met het paard af - en in een rondvlucht raakte hij verscheiden torenspitsen waar de torenhanen allemaal vanaf gingen. Bij Eelde kwam hij op het koor van de kerk terecht; het topje van de toren haalde hij net niet.

Nu nog steeds kun je zien waar de duivel te paard geweest is. Waar hij met zijn paard kwam, zijn nu paarden als windwijzers. Het leverde een oude zegswijze op die onbekend is gebleven: “Daar wil geen haan meer groeien.” Dat komt door de laatste sprongen van de duivel in deze streken.



















Op de voormalige site van Kerkplein Haarlem stond informatie over de witte zwaan als teken van Luther.

De Luther Zwaan
van de Evangelische Lutherse Kerk



De Lutherse Zwaan. Het boeiende en interessante bij vrijwel alle Lutherse kerken in Nederland is de witte zwaan, het symbool van Luther.
Op het voorhek in de Witte Herenstraat zit een hele kolonie, in de kerk zijn ze ook present. Op de orgelkas hebben de zwanen een gouden vlucht gekregen en één is er zelfs als leuning uitgesneden in de opgang naar de gaanderij. De Lutherse zwaan wijst terug naar de vrome theoloog Johannes Hus (Hus betekende in zijn landstaal: gans). In Praag werd hij in 1415 wegens vermeende ketterijen op de brandstapel gebracht. Hij zou toen uitgeroepen hebben: jullie verbranden een gans, maar er zal een zwaan uit zijn as herrijzen. Die zwaan zou een eeuw later Luther worden. Zo ontstond de associatie met Maarten Luther en werd de zwaan het herkenningsteken van de Lutherse gemeenten.

Het gedichtje over de kerktorens spreekt voor zich:
        De Doopsgezinden hebben een houten huisje,
        de Roomsen hebben een kruisje,
        de Calvinisten hebben een haantje
        en de Lutheranen hebben een zwaantje!






















Er zijn ongeveer 30 Ichthuskerken in Nederland. De kerken zijn over het algemeen betrekkelijk nieuw, in elk geval van na begin 20ste eeuw. Er is niet zoiets als een overkoepeling van Ichthuskerken en ze zijn gevestigd en worden gebruikt door diverse protestantse denominaties, vaak, maar lang niet altijd, met een gereformeerde achtergrond.

Het woord ichthus komt uit het oudgrieks en betekent vis. Het speelt een symbolische rol in het Christendom. Vroege christenen zagen in de letters die van Christus en van de kern van de bijbelse boodschap. Bovendien staat de vis in verband met de doop in het water. Zie voor verdere info Wikipedia.

Op 12 Ichthuskerken staat de vis als windvaan. De uitvoering ervan loopt uiteen. Alleen in het geval van Wolvega is sprake van het ichthusteken, maar feitelijk is daar geen sprake van een windvaan maar van een ornament. In Oldekerk en Soest is er eerder sprake van een walvis, een zoogdier. Er zijn enkele Ichthuskerken met een windhaan op de toren. Vaak staat er geen windvaan op en in één geval is sprake van een duif, op Urk.

Matthias M.R. Declercq schrijft in "De ontdekking van Urk" (Podium, Amsterdam - Manteau, Antwerpen, 2020, blz 63): De evangeliën staan vol verwijzingen naar de zee en naar stormen. Die verhalen vibreren op Urk. Ze zetten zelfs aan tot vissen. En Hij zeide tot hen, lees je in Mattheüs 4:19: Volg Mij na, en ik zal u vissers der mensen maken. En in Lukas 5:4: En als Hij afliet van spreken, zeide Hij tot Simon: 'Steek af naar de diepte, en werp uw netten uit om te vangen.' Daar sluit ook het bekende vissymbool op aan, een herkenningsteken van de vroege christenen. Het was in de Romeinse tijd niet eenvoudig je geloofsovertuiging uit te dragen. Uit angst voor vervolging gebruikten de gelovigen het schijnbaar niet-christelijke visje. Schrijf je vis evenwel in het Grieks, dan krijg je ichthus, wat als acroniem wordt gelezen van Jezus (I, Ièsous), Christus (CH, Christos), Gods (TH, Theaou) Zoon (U, Huios), Redder (S, Sootèr). Jezus Christus is Gods Zoon, onze Redder.Een grote kerk op Urk heet Ichthus, en vroeger droeg ook een grote visverwerker die naam.